Indiar filosofia (sanskritoz: darśana, literalki 'ikuspuntu' edo 'perspektiba'[3]) antzinatik indiar azpikontinentean sortu ziren tradizio filosofikoen multzoa da. Indiako filosofia epistemologiaz, kontzientziaren eta gogamenaren teoriez eta errealitatearen propietate fisikoez arduratzen da nagusiki[4][4][5]. Indiako tradizio filosofikoek hainbat kontzeptu eta ideia gako partekatzen dituzte, modu desberdinetan definitzen direnak eta tradizio ezberdinek onartzen edo baztertzen dituztenak. Horien artean, besteak beste, honako kontzeptu hauek daude: dhárma, karma, pramāṇa, duḥkha, saṃsāra eta mokṣa[6][7].
Kontserbatzen diren indiar testu filosofiko zaharrenetako batzuk azken garai vedikokoUpanishadak dira (K.a. 1000-500), brahmanismoaren ideiak gordetzen dituztela uste baita. Indiako tradizio filosofikoak Vedekin duten erlazioaren eta dituzten ideien arabera multzokatu ohi dira. Jainismoa eta budismoa aldi vedikoaren amaieran sortu ziren, hinduismoaren pean elkartutako tradizio ezberdinak, berriz, vedikoaren ondoren sortu ziren tradizio independente bezala. Indiarrek, tradizio filosofiko indiarrak, ortodoxoak (āstika) edo heterodoxoak (nāstika) bezala sailkatzen dituzte, Veden autoritatea eta bertan dauden brahmanaren eta ātmanaren teoriak onartzen dituzten arabera[8][9]. Upanishaden pentsamenduarekin lerrokatzen diren eskolak, tradizio "ortodoxoak" edo "hinduak" deiturikoak, sei darśanatan edo filosofiatan sailkatu ohi dira: Sānkhya, Yoga, Nyāya, Vaisheshika, Mimāmsā eta Vedānta[10]. Veden eta Upanishaden doktrinak modu ezberdinean interpretatu zituzten indiar filosofiako sei eskola hauek, gainjartze maila ezberdinekin. "Testu-lotura partekatzen duten ikuspuntu filosofikoen bilduma" irudikatzen dute, Chadharen arabera[11]. Era berean, hinduismoaren barruko interpretazio filosofikoen aniztasunarekiko tolerantzia islatzen dute, eta, aldi berean, oinarri bera dute[12].
Sei eskola ortodoxoetako filosofo hinduek epistemologia-sistemak (pramana) garatu zituzten, eta metafisika, etika, psikologia (guṇa), hermeneutika eta soteriologia bezalako gaiak ikertu zituzten ezagutza vedikoaren esparruan, eta, aldi berean, interpretazio ugari aurkeztu zituzten[13][14][15][16]. Normalean sei eskola ortodoxo esaten zaie hinduismo klasikoaren "sintesi hindua" deitu izan denaren aurkako tradizio filosofikoei[17][18].
Badira beste pentsamendu-eskola batzuk ere, askotan "hindutzat" hartzen direnak, baina ez nahitaez ortodoxotzat (izan ere, eskritura ezberdinak onar ditzakete arautzat, Agamak eta Shaiva Tantrak kasu), eta horien artean shabismo-eskola batzuk daude, hala nola Pashupata, Shaiva Siddhanta, shavismo tantriko ez-duala (hau da, Trika, Kaula, etab.)[19].
Tradizio "hinduak" eta "ortodoxoak" tradizio "ez ortodoxoekin" kontrajarri ohi dira (ez-ortodoxoak, literalki "arbuiatzen dutenak"), nahiz eta eskola "ez ortodoxoek" erabiltzen ez duten etiketa izan. Tradizio hauek Vedak autoritate bezala arbuiatzen dituzte, eta askotan, eskola ortodoxoek (hala nola, Ātman, Brahman, eta Īśvara)[20] onartzen dituzten kontzeptu eta ideia garrantzitsuak baztertzen dituzte. Eskola ez-ortodoxo horien artean daude, besteak beste, jainismoa (ātman onartzen du baina Īśvara, Vedak eta Brahmana ukatzen ditu), budismoa (kontzeptu ortodoxo guztiak arbuiatzen ditu, berpizkundea eta karma izan ezik), Charvaka (materialistak, berpizkundea eta karma ere arbuiatzen dituztenak) eta Ājīvika (patuaren doktrinarengatik ezagunak)[20][21][22][23][24].
Filosofia jainista da bizirik dirauten bi tradizio "ez-ortodoxo" bakarretako bat (budismoarekin batera). Oro har, arima iraunkor (jiva) baten kontzeptua bost astikaietako bat bezala onartzen du (existentziaren substantzia osatzen duten betiereko eta amaigabeko kategoriak). Beste lauak dhárma, adharma, ākāśa ('espezaioa'), eta pudgala ('materia') dira. Pentsamendu jainistak dio existentzia oro ziklikoa, betierekoa eta sortu gabekoa dela[25][26]. Jainismoaren filosofiaren elementurik garrantzitsuenetako batzuk karmaren teoria jainista, indarkeriarik ezaren doktrina (ahiṃsā) eta "ikuspegi anitzen" teoria edo Anēkāntavāda dira. Tattvartha Sutra jainismoaren filosofiaren bildumarik zaharrena, osatuena eta onartuena da[27][26].
↑ abPhillips, Stephen. (2021). Zalta, Edward N. ed. «Epistemology in Classical Indian Philosophy»The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2023-01-15).